19.12.2007'de Resmî Gazetede (26735) yayımlanan BİNALARIN YANGINDAN KORUNMASI HAKKINDA YÖNETMELİK, (Yan. Yön.) 15 yıldan fazladır hayatımızdadır. Elbette büyük bir boşluğu doldurmuş ve geçen uzun sürede uygulamalarda iyileşme sağlamıştır. Ticari binalar YY'ni daha iyi uygulamıştır. Fakat site ve yüksek katlı konutlarda, uygulamanın denetimi olmadığından -eğer site/bina yönetimi de titiz değilse- yönetmelik gereği zorunlu harcanan paranın çöp olduğu görülebilir. Yangın su deposunun boş kaldığı, pompaların atıl olduğu(enerjisinin kesik olduğu), kurulduktan sonra hiç basınç görmemiş hatların olduğu yüzlerce vaka bulunduğundan emin olabilirsiniz. Keza ihbar, algılama sistemi de işlemez durumdadır.
Ticari binalar, kamu binaları, okullarda daha iyi uygulamalar görebilseniz de proje hataları maalesef çoktur. Elektrik projeleri kopyala yapıştır şeklinde yayıldığından, tıpkı sosyal medyadaki dezenformasyon gibi yanlış projeler de hızla yayılır. Başlıktaki konuda hata çok yaygındır. YY konuyu açıkça yanıtlamadığından başka kaynaklara erişmek şarttır ki bunu YY'nin kendisi md. 5/2'de söyler;
(2) Tasarımcılar tarafından, bu Yönetmelikte hakkında yeterli hüküm bulunmayan hususlarda ve metro, marina, helikopter pisti, tünel, stadyum, havalimanı ve benzeri kullanım alanlarının yangından korunmasında Türk Standartları, bu standartların olmaması hâlinde ise Avrupa Standartları esas alınır. Türk veya Avrupa Standartlarında düzenlenmeyen hususlarda, uluslararası geçerliliği kabul edilen standartlar da kullanılabilir.
Yangın pompalarının elektrik
beslemesi konusuna YY ve TS EN 12845+A1 standardında
değinilir. Ancak içerikte Amerikan NFPA’in verdiği detaylara kıyasla, yanıtlanmayan çok soru vardır. YY, yeterince detay vermediği hususlarda uluslararası standartları işaret ettiğinden
NFPA’ye başvurmak zorunda kalınır. (NFPA: National Fire
Protection Association/USA). Önce yerel düzenlemelerle neyi ne kadar çözebiliriz bir görelim.
Yangın pompalarının elektrikle ya da dizel motorla sürülenleri yaygındır (NFPA buharla çevrilenleri de konu eder). Projede en az bir adet dizel ile sürülen pompa olması halinde elektriksel tasarım kolaylaşır. Tersi durumda hata yapma olasılığı yükselir. YY'nin ilgili maddeleri şöyledir;
Yangın pompaları
MADDE 93- (1) Yangın pompaları; sulu söndürme sistemlerine basınçlı su sağlayan, anma debi ve anma basınç değeri ile ifade edilen pompalardır. ..
(2) Sistemde bir pompa kullanılması hâlinde, aynı kapasitede yedek pompa olması gerekir. Birden fazla pompa olması hâlinde, toplam kapasitenin en az %50’si yedeklenmek şartıyla, yeterli sayıda yedek pompa kullanılır.
(3) Pompanın çevrilmesi, elektrik motoru yanı sıra içten yanmalı motorlar veya türbinler ile olabilir.
(4) Yedek dizel motor tahrikli pompa kullanılmadığı takdirde, yangın pompalarının enerji beslemesi güvenilir kaynaktan ve binanın genel elektrik sisteminden bağımsız olarak sağlanır. ...
(6) Her pompanın ayrı bir kumanda panosu ve panonun da kilitli olması gerekir. Elektrik kumanda panosunun, faz hatasının, faz sırası hatasının ve kumanda fazı hatasının bilgi ışıkları ile donatılması gerekir. Pano ana giriş devre kesicisine pano kilidi açılmadan erişilememesi gerekir. ..
Md 93/4 dizel yedek pompanız yoksa güvenilir kaynaktan ve bina elektrik sisteminden bağımsız enerji sağlayın diyor. Peki kim karar verecek? "Güvenilir ve bağımsız" çözüm nasıl olmalı? Genelde çözümünde hata yapılan soru tam da budur.
YY'den sonra diğer başvuru kaynağımız TSE'dir. TS EN 12845+A1 / Sabit yangın söndürme sistemleri - Otomatik sprinkler sistemleri - Tasarım, kurulum ve bakım başlıklı standardın ilgili maddeleri aşağıdadır. (önemli not: aşağıdaki alıntılar, erişimi ücretli olan güncel standardın eski versiyonundandır)
10.8 Elektrikle çalışan pompa setleri
10.8.1 Genel
10.8.1.1 Elektrik besleme sistemi sürekli olmalıdır.
10.8.2 Elektrik beslemesi
10.8.2.1 Pompa kontrol mekanizmasına yapılan elektrik beslemesi, sadece sprinkler pompa setinin kullanımı için olmalı ve bütün diğer bağlantılardan ayrı olmalıdır. Bu elektrik beslemesi elektrik tesisatının müsait olduğu yerde, bina ve müştemilatına gelen beslemedeki ana şalterin girişinden sağlanmalı, buna izin verilmediği durumda, pompa kontrol mekanizmasına yapılacak elektrik beslemesi bir bağlantıyla ana şalterden sağlanmalıdır.
10.8.2.2 Bütün kablolar yangına ve mekanik hasara karşı korunmalıdır.
Kabloların doğrudan yangına maruz kalmasını engellemek için kablolar, bina dışından veya binanın yangın riskinin ihmal edilebilir olduğu bölümlerinden, yangına 60 min’den az olmayan bir dayanım gösteren duvarlar, bölmeler veya döşemelerle, önemli yangın riskinden ayrılmış bölümlerden geçirilmeli veya bu kabloların yangından korunması için doğrudan koruma önlemleri alınmalı veya bu kablolar yer altına gömülmelidirler. Kablolar ekleme yapılmamış, bir başka deyişle tek parça olmalıdır.
10.8.3 Ana şalter panosu
10.8.3.1 Bina ve müştemilatının ana şalter panosu, elektrik beslemesi haricinde diğer amaçlar için kullanılmayacak şekilde bir yangın bölmesinde yerleştirilmelidir.
Ana şalter panosundaki bina ve müştemilatına elektrik veren bağlantılar kesildiğinde, kontrol devresine yapılan elektrik beslemesi kapanmamalıdır
Anlaşıldığı üzere standart yönetmelikten biraz daha fazla bilgi verir ancak hala yetersizdir. Daha sonraki başvuru Avrupa Standardı olmalıdır. Tüm dünyaca saygı ve kabul görmüş olduğundan, Avrupai kaynaklar incelenmeden doğrudan NFPA'ye başvurulabilir.
Güvenilir Kaynak Nedir?
YY, yangın pompalarının enerji beslemesi "güvenilir" kaynaktan sağlanır der. Peki kim karar verecek kaynağımızın ya da EDAŞ şebekesinin güvenilir olup olmadığına? Amerikan FM Global adlı güvenlik ve sigorta kuruluşunun dokümanlarına başvurursak; FM DS 3-7'de, çevresel ya da insan kaynaklı sebeplerden dolayı ender olarak kesintiye uğrayan kaynak, güvenilirdir. Son 12 ayda üç veya daha fazla sayıda 8 saatlik kesinti yaşatmış bir kaynağa güvenilmez. Ayrıca, kısa süreli de olsa sık sık kesinti yaşatmış kaynak da güvenilir sayılmaz. Son yıllarda dağıtım şebeke kalitemiz artmış olsa da şebekemize “güvenilirdir” demekte zorlanırız. Öyleyse alternatif bir yedek kaynaktan kaçış yoktur. Bu kaynak, “dizel jeneratör satıcılarının cenneti” olan ülkemizde elbette bir dizel gen-set olur. Jeneratör seti, 10 saniyelik bir şebeke güç kaybında hazır duruma gelmeli ve 8 saat, kesintisiz işini yapabilmelidir. .
Alternatif güvenilir kaynağınız dizel jeneratör olduğunda, ana kaynağınız olan şebekeden de vazgeçmemelisiniz. Bunun için de iki kaynak arasından seçim yapıp, her durumda yangın pompasını enerjileyebilen bir otomatik -kaynak (source)- transfer sisteminiz olmalıdır. NFPA ile ülkemiz uygulaması arasında majör farklar tam da bu noktada başlamaktadır. NFPA onaylı pompa kontrol panolarına sahip tesisler bile kullandıkları ardışık iki kaynak transfer sistemiyle- farkında olmaksızın- daha güvensiz duruma gelebilmektedir. Kafa karıştırmadan şöyle izah etmeyi deneyelim: Tesisinizin birden fazla transformatörü birden fazla dizel jeneratörü olsun. Klasik bir kaynak transfer sistemi ile şebeke ile dizel gen-set arasında otomatik kontrollü sistem kurdunuz, tesis ile birlikte pompalara da ortak baradan enerji verdiniz. Yangın sırasında enerjinizin güvenilirliği, transferin otomatik kontrolüne, varsa jeneratör senkronlama sistemine (onun aküsüne), hatta transferi kompakt devre kesici ile yapıyorsanız onun trip edip etmemesine bağlıdır. Pompanızın yanına kadar, 3 saat yangına dayanıklı iletkenle iki bağımsız hatla enerji dahi taşısanız, daha yukarıdaki bir hatadan ötürü pompanız çalışmayabilir. Dizel tahrikli pompanın avantajı buradadır, onun yakıtı ve marş aküsü varsa (ve bakımlı ise) çalışacaktır. Takip eden başlıkta doğru bir sistem nasıl kurulur sorusuna değinilecektir.
Doğru Uygulama (Tüm pompalarınız elektrik motorlu durum)
1.1 İki bağımsız hattın kablo tipinin, en az 2 saat yangına dayanıklı olması şartı vardır ancak şu kriterler varsa kuralı esnetebilirsiniz. Hatlar toprağa gömülü olarak veya yangın riski düşük (beton vb.) bir ortamdan getirilebiliyorsa veya hatlar birbirine zıt güzergahlardan, farklı yangın riskine sahip ortamlardan geliyorsa. Sistemin küçük kesitli kontrol kablolamaları (remote start vb.) her durumda yangına dayanıklı olmalıdır.
1.2 Kaynaktan gelen hatlar üzerinde toprak hata koruması asla olmamalıdır (toroidal RCD vb.).
1.3 Kaynaktan gelen hatlarda aşırı akım koruması yapmayan sadece kısa devre koruması yapan tipte devre kesiciler yerleştirilmelidir. Mümkün olan en az sayıda devre kesiciden geçerek enerji pompa panosuna ulaşmalıdır.
1.4 Tesisin şebeke jeneratör transfer sistemindeki bir arıza yangın pompasına giden enerjiyi etkilememelidir. Gerekirse transformatör buşinginden ve jeneratör terminalinden doğrudan enerji alınmalı ve jeneratör remote start ile yangın pompa panelinden marş alabilmelidir.
1.5 Dizel jeneratör, pompa kilitli rotor akımı olan 6 In akımı karşılayacak büyüklükte olmalıdır. 6 In, pompa enerji besleme hattının başındaki devre kesiciyi seçerken de kullanılacak kriterdir.
1.6 Besleme hattı, pompa tam yük akımının 1,25 katına göre seçilmelidir. Gerilim düşüm kriteri olarak, yol verme anında %15; normal çalışmada 1,15 In'de %5 geçilmemelidir. Etrafında yangın varken, yangına dayanıklı kablo hattının dizayn çalışma sıcaklığını geçeceği ve gerilim düşümünün de artacağı unutulmamalıdır.
1.7 Binada, yangın durumunda enerjiyi kesmeye yarayan acil butonlarının pompa enerjisini de kesiyor olması projenizin hatalı olduğunu gösterir, düzeltilmelidir.
2.1 Pompa kontrol panonuz, kendi içinde kaynak transferi yapan türden değilse pompa ile aynı oda içinde bir transfer panosu tasarlanmalıdır. Transfer için 1-0-2 otomatik enversör sistemlerin tercih edilmesi yerinde olabilir. Çünkü acil durumda manuel manevra yapma olanağı vardır ve hata oranı daha azdır. Jeneratörün remote start (marş emri) kablolaması unutulmamalıdır.
Kaynaklar;
https://www.benga.pro/index.php/2018/07/05/yangin-pompasi-elektrik-beslemesi/
https://www.csemag.com/articles/selecting-fire-pumps/