Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliğinin 60. maddesi gereği “Tüm yüksek gerilimli kuvvetli akım tesislerinde teknik konulardan sorumlu elektrik mühendisi olmalıdır”. Bu maddeye uyan işletmeler, çalışmayı seçtikleri mühendis (gerçek kişi) ile (bağlı bulunduğu büro ile değil) bireysel bir sözleşme imzalarlar. Takvim yılı süresince geçerli sözleşme için genellikle mühendis odasının matbu metni kullanılır. Bu metinde tarafların sorumlulukları açıklanmıştır fakat mühendisin hangi periyotta tesisi ziyaret edeceği açıkça belirlenmemiştir. Hizmetin bedeli aylık ödemelerle tanımlandığı için olsa gerek, mühendisin aylık ziyareti "içtihat" gibi yerleşmiştir (kontrollerini daha sık yada seyrek yapan sorumlular elbette vardır). Ziyaretlerde kullanılmak üzere mühendis odasınca bastırılarak -bedelli- dağıtılan, numara verilmiş, üç nüsha AYLIK kontrol formları vardır. Yazıda bu formu incelemeye çalışacağız.
Form, tarih, kontrol
numarası, tesis adı/adresi ile başlar. Ardından gelen “enerji
aldığı kurum” ve “abone numarası” kutularının EMO tarafından, “dağıtım
şirketi” ve “tesisat numarası” ile değiştirilmesi daha doğru
olacaktır zira enerji tedarikçisi şirketin konu ile uzak yakın
ilgisi yoktur. Hatta dağıtım şirketinin adı dahi yer kazanmak
için çıkartılabilir. Forma katkısı sınırlıdır. Tekil kod veya tesisat numarası dağıtım şirketinin kendi coğrafi bilgi sisteminde kullandığı kimliktir.
Devamında transformatör gücü, işletme gerilimi ve TR tipi kutuları, örneğin: 1600 kVA | 31,5/0,4 kV | bina tipi biçiminde doldurulabilir.
Ardından gelen "şebeke tipi" (*) alanı önemlidir ve tesise aşina olunmadan doldurulamaz. İlk sıradaki TT şebekeli tesisler, meslektaşların karşısına yüksek oranda çıkar. Projesinden itibaren TN olarak tasarlanmış tesislere az da olsa sahada rastlanabilir. Bu -TN şebekeli- tesisleri ayırt etmek için transformatöre yakın bir yerde yapılmış -muhtemelen kalın kesitli- (PE/N) şöntünü görmek yeterli olabilir. Bu şönt, bir potansiyel dengeleme barasında veya pano içerisinde uygun bir noktada da yapılmış olabilir. TN şöntünün olmadığını biliyorsanız ve L-PE çevrim empedansı 1,5-2 ohmdan büyükse bu tesisin TT olduğunu işaretlemek yanlış olmaz. Ancak çevrim empedansı 0,5 ohm seviyelerinde ise TN şöntü olmadan bu değerin sağlanması nerede ise olanaksızdır. Başka deyişle, bu tesiste ya bilerek TN şöntü uygulanmıştır veya şebekenin en az bir noktasında PE/N teması bilinçli /bilinçsiz yapılmıştır. Bu durumda -TT gibi görünen ama TN sonuçları üreten- şebekenin tipini forma işaretlememek daha doğru olacaktır. Bazı üstatlar bu durumun tesis sahibine yazılı olarak rapor edilmesini önermektedir. Böyle bir tesiste "yıllık periyodik kontrol" yapmanın da anlamsız olduğu söylenebilir. Öyle ya! Üç gün tüm tesisi gezdiniz, ölçtünüz, değerler mükemmel çıktı, ertesi gün bu rastgele şönt bir şekilde çözülecek olursa artık yeni ölçmeler, -doğru biçimde- toprak üzerinden tamamlanan çevrimin değerini verecek, belki de 0,5'ten 20 ohma çıkabilecektir.
Bu satırların yazarı, TN-C şebekeye bir kez 1958'de Fransızlarca kurulmuş bir fabrikada rastgelmiştir. Başka deyişle, IT ve TN-C şebekeli bir tesise hizmet veren mühendis sayısı oldukça düşüktür.
KONTROLLER BÖLÜMÜ
İlk satırlar (1)(2)Branşman hattının durumu, kesiti(!), türü(!) ve ENH direkleri ve izolatörleridir. Tesis, direk tipi veya bina tipi ama EDAŞ bağlantı hattının başında seksiyoner direği olan (bir noktadan sonra kabloya dönecektir) tipte ise bu maddelerin kontrolü bizzat görülerek yapılmalıdır. Bağlantı hattı uzun bir ENH ise bir sürü izolatörü ve direği içerebilir. Her ay olmasa bile, yatmış direk, kırılmış izolatör, kuş değmesi vb. konular için hattı dolaşmak gerekir. Kabloya dönüşülen noktada örneğin bir sigortalı seksiyoner varsa: gözle kontrol, ayırıcı kol kilidinin varlığı, parafudrlar (sigorta patlayıp yere düşerse tutuşma riski var mı vb.) değerlendirilmelidir. Hattın kesiti ve türünün bu formda olması tartışılabilir. Bu ikisi projeyle belirlendiğinden kesiti doğrulamak sorumlu mühendisin görevi değildir. Örneğin bir direk yıkılması sonrası iletken değişimi vs oldu ise kesit sorgulanabilir. Bağlantı hattı, EDAŞ'tan yeraltı kablosu ile geliyorsa bu iki satırın, işaretlenmeksizin tek çizgi ile iptali uygun olur (bu kontrolün konusu değildir anlamında).
(3)(4) Merkezdeki tüm kapıların asma vb. kilitle emniyet altına alınması önemlidir. Kapıların dışa doğru açılmasını bu formla periyodik (sık sık) kontrol etmek makul sayılmayabilir.
(5) YG ve AG ana panosu bölümünde, odaların depo olarak kullanımı, oda sıcaklığı, yanıcı madde varlığı, manevrayı engelleyici durumlar; direk tiplerinde panonun otla kapanması, su basma, hayvan girme olasılığı vb. uygunsuzlukları görmek ve raporlamak mümkündür.
(6) ve (8). satırdaki kontroller, bu formun belki de doğrulaması en zor bölümleridir. Bazı tesisler için o satıra “uygun” yazdığınız halde içiniz rahat olmaz. Özellikle modern dolap tipi hücreleri olmayan eski tip bir merkezde bu madde önemlidir. Tesis hem eskidir hem enerjili bölümlerin gözle kontrolü için bile enerjiyi kesmek gerekebilir (kapılardaki şöntler de uygunsuz olabilir). İşletmenin aynı zamanda bakım sorumlusu da iseniz yılda bir kez enerji keserek kontrol yapmak tercih edilebilir. Bu tesisler rutubet etkisinde ise mesnet ve diğer izolatörlerde ark yolu oluşabilir. Monoblok bina ve modüler hücrelerde kontrol daha kolaydır, daha az sıklıkla kontrol yapılmalıdır.
(7)Hücreler önündeki yalıtım halısının varlığı ve ebadı, yanlışlıkla 1 kV tip seçilmediği, eskiyerek "kağıt" gibi görünüp görünmediği değerlendirilmelidir (bazı meslek büyüklerimiz, monoblok binalarda potansiyel dengeleme sağlandığından, halı gerekliliğinin tartışmaya açık olduğunu vurgularlar).
(9)Bütün techizatın adreslenmesi, birden fazla transformatör bulunan tesislerde önemlidir. Enerji A hücresinden kesilmişken yanlışlıkla B trafo odasına girilmesi gibi hatalar engellenmelidir. İki TR'li bir tesiste AG pano etiketlemesi, varsa jeneratör transfer panosu, varsa kuplaj devre kesicisi etiketlemesi doğru ve yanılmaya fırsat vermeyecek biçimde olmalıdır. Birden fazla OG hücre odası olan kampüsvari tesislerde hem vaziyet planı hem tek hat şeması as built olarak doğru ve görünür noktada asılı olmalıdır.
(10)Trafo ve
pano çevresi kullanımı madde beşin tekrarı gibidir, trafo
eklenmiştir. Bazı durumlarda TR odasına ilave ekipman veya hurda
ürünler konabilir. İlave ekipman olarak örneğin SVC kompanzasyon
için endüktif bobinlerin konulduğu durumlar görülmüştür. Bu
durumlar formda değerlendirilmelidir. Odaya hayvan girişi, tavandan
sıvı sızıntısı, kontrol edilebilir. 11. maddedeki koruma ve
işletme toprak bağlantıları bu madde ile birlikte
değerlendirilir. İşletme bağlantısı bazı durumda nötr buşingi yerine doğrudan ana
pano barasına da bağlanmış olabilir. 12,13,14,15.
satırların tamamı TR odasını ilgilendirir. OG kablosu buşing
bağlantılarının rijitliği, yağ soğutmalılarda sızıntı
kontrolü, yağ seviyesi, silikajel kontrolü, kapı pencere
panjurlarından kuş vb. girme riski, varsa cebri kapı/pencere
fanları yorumlanır. Aşırı sıcak odalarda yağ soğutmalı TR termometresinin gördüğü en yüksek sıcaklığı kayda alıp resetlemek ve takibini yapmak fayda sağlar.
(16)Hatalı manevraları engellemeye ilişkin tedbir ve tertibat, modern hücrelerde çözülmüş bir konudur. Bir arıza veya hücrede modifikasyon vb. olmadığı sürece hatalı manevra zaten engellenmiştir. Ancak konvansiyonel (metal bölmelerle yapılmış) hücreler doğal olarak eski tesisler olacağından mekanik kilitlemeleri önem arzeder (Modüler hücrelerin marka ve ürün tipini not bölümüne yazmak uygun olacaktır).
(17)Tesisin güncel tek hat şemasının önemli hususlar kolay okunacak biçimde sadeleştirilerek, yeterli büyüklükte kopyasının asılması manevralarda kolaylık sağlar. İşletme talimatı da o tesise özel olmalı, her tesise uyar(!) “matbu” bir metin olmamalıdır.
(18)ENH içeren tesislerde tehlike levhaları eskimiş, korkuluklar deforme olmuş olabilir irdelenmelidir. (19)Aynı şekilde sehim artışı, ağaç, bitki, yeni eklenmiş yapı gibi durumlar ENH emniyet mesafesini ihlal etmemelidir.
(20)Yağ
soğutmalı transformatörlerin yangın algılama sistemine dahil
olmaları önemlidir. Yangın Yönetmeliği olası sorulara kısmen
yanıt vermektedir, bina dışındaki monoblok merkezlerde "söndürme"
gerekli midir? Yoruma açıktır. İlgili madde:
(65/2) Yağlı transformatör kullanılması durumunda;
a) Yağ toplama çukurunun yapılması gerekir.
b) Transformatörün içinde bulunacağı odanın bina içinde konumlandırılması hâlinde; bir yangın hâlinde transformatörden çıkan dumanların ve sıcaklığın binadaki kaçış yollarına sirayet etmemesi ve serbest hareketi engellememesi gerekir.
c) Uygun tipte otomatik yangın algılama ve söndürme sistemi yapılır.
Yağ toplama çukuru, yangının yayılımını sınırlamak ve çevreyi korumak bakımından önemlidir, formda değerlendirilmemektedir. Keza yangın dumanının binaya yayılmasının formda değerlendirilmesi de yerinde olabilir. Reçineli tip olmayan TR'lerin, nerede tesis edilirse edilsin yangın algılma sistemine katılmaması uygunsuzluk olarak işaretlenmelidir. Bina dışında bağımsız bir yapı içinde veya MBK'de konumlanmış TR'lerin, pahalı söndürme sistemi olmadan işletilmesi uygunsuzluk olarak değerlendirmeli midir? Tartışılmalıdır.
(21)TR ve özellikle hücre odalarında acil aydınlatma, bir kesinti durumunda manevranın sağlığı bakımından çok önemlidir. Aküleri boşalmış ürünler önceden tespit edilmez ise ihtiyaç halinde sorun yaratır.
(22)Özellikle
monoblok binaların zemine yerleşiminde yapılan hatalar yaygındır.
Kablo giriş deliklerinden su gelmesi durumunda nem, başlıklar ve
akım trafoları üzerinde ark yolu oluşturarak birkaç yıl içinde
topraktan açmalara neden olabilir. Ark, yük ayırıcı veya kesici kutupları üzerinde
hasar yaparsa maliyeti daha yüksek olabilir. Ark varsa nemli havalarda boşalmanın sesi kolayca duyulabilir hale gelebilir. Normal olmayan seslerin dinlenmesi konusu formda kendine yer bulmalıdır.
(23) Akü ve redresör, şebeke varken sekonder korumayı enerjili halde tutabilir ve bu yanıltıcı olabilir. Redresörün enerjisi birkaç dakika kesilerek akünün yeterliliği kontrol edilebilir. Jeneratörü olan tesislerde yüksek kapasiteli akü seçimi yerine akım çıkışı yüksek güç kaynağı kullanmak daha doğrudur (Bakımsız akü redresör gruplarının -"BAR24"- sadece Ah kriteri ile sipariş edilmesi yanlıştır). Kesici kurma motorlarının güç kaynağına bağlanması çoğu tesis için gereksizdir. Kesici yay motorunun şebeke enerjisi ile kurulması yeterli olacaktır. Kesici motoru 24 VDC dahi olsa ona özel bir aküsüz güç kaynağı kullanımı yerinde olur. Akü sadece sekonder ve diğer korumalara ayrılmalıdır. Modüler hücrelerde siren çıkışı ayrılmış olduğu halde genelde siren bağlamak ihmal edilir. Açma ve arızalardan gecikmeksizin haberdar olmak için siren önemlidir. Reçineli tip transformatörlerin sıcaklık koruma röleleri hücre odası dışında tesis edilmiş ise sağlıklı çalıştığı mutlaka kontrol edilmelidir.
KİŞİSEL KORUYUCU EKİPMAN ve SONUÇ BÖLÜMÜ
Bu kısımdaki “ıstanka veya izole pense”, açık tip "eski" hücreniz yoksa işlevi olmayan ekipmandır, gerekli değil işaretlemesi yapılabilir. İzole sehpa, direk tipi TR'ler ve direk tipi seksiyoneri olan tesislerde manevra sırasında önemli bir ekipmandır (keza ıstanka). TR izolasyon yağı test raporu hermetik TR'ler için gerekli değildir. Genleşme tanklı tesislerde kurutucu kontrol altında ve tesis sürekli enerjili ise yağ testi ertelenebilir. Her yıl test için numune almak bu tesislerde anlamsızdır. Yağ örneği alımı sırasında yapılacak hatalar da sonucun güvenilirliğini düşürmektedir.
Topraklama test raporu(**) en önemli maddelerden olup en sonda bulunması talihsizliktir. YG sorumluluk hizmeti sözleşmenizde 5/n maddesi, tesisin "topraklama ölçümlerinin topraklamalar yönetmeliğine göre düzenli aralıklarla ve gerektikçe yaptırılmasından" sorumlu olduğunuzu yazmaktadır. Yani sorumlu olduğunuz işletmenin ölçümünü yapmak değil ama yaptırtmak kapsamınızdadır. Yapılacak doğrulama: tesiste ölçülen koruma empedansının, rölelerin açmayı vaat ettiği sürelere bağlı olarak tehlikeli gerilim oluşup oluşmayacağını kapsar. Ek olarak TT tesislerde, işletme fonksiyonel topraklamasının “bilgi olarak” bile olsa raporlanması yerinde olacaktır. Çevrim empedansı yüksek ve toprak hata koruması olmayan tesislerde faz-toprak hataları ciddi sonuçlara gebe olacaktır.
“Genel Değerlendirme” kısmında tesisin anlık sekonder (AG) gerilimine, ay içindeki max puantına (sayaçta 1.6.0 değeri x çarpan), anlık reaktif oranlara, TR sıcaklıklarına, primer gerilimlere (gerilim trafosu sigortası açmış olabilir) vb. yer vererek tavsiyelerle raporu kapatmak isabet olacaktır.
Rapora imza atacak tesis yetkilisine erişim o an için zor olabilir. Size eşlik edenler imza vermekte çekinceli davranabilir. Ziyaretinizi ispat etmek için görevi ne olursa olsun bir personelden imza almak ve en kısa zamanda formu tarayıp yetkili kişiye e-posta ile ulaştırmak doğru yöntem olacaktır. Formdaki önemli notlar ve uyarıların yetkiliye hızlıca ulaşmasını sağlamak gerekir.
EMO, basıp dağıttığı bu formda uzun yıllardır "anlamlı" değişiklikler yapmamıştır. Oysa yukarıda değinildiği üzere formda "gereksiz" görünen ve eklenmesinde fayda olacak durumlar, üzerinde tartışılmaya adaydır. Örneğin: mademki tesisteki sorumluluk alanı TR sonrasındaki devre kesici ile sınırlıdır, neden tesisin TN, TT olması formda işaretleniyor? Tartışılmalıdır.