Hermetik vs. Genleşme Tanklı Transformatör: Sahadan Haber Var

Genleşme Tanklı Transformatörler Terk mi Edildi? 

Orta gerilimden 400 V ‘a dönüşte kullandığımız ONAN transformatörlerde yıllardır majör değişim görmüyoruz. Üreticiler için neredeyse tek baskı, transformatör kayıplarını adım adım düşürmek oldu. Malzeme tercihinde alüminyum artık çoğu durumda bakıra tercih ediliyor. Dökme reçineli tipler yangın koruma gerekleriyle pazarda daha fazla yer buluyor.
Özellikle Türkiye’de, genleşme tanklı yağlı tipler artık çoğu üreticide “özel sipariş” kapsamına girdi. Böyle olması fiyat dengesini genleşme tanklı model aleyhine bozuyor.

Değerli meslektaş R. Bekdikhan, bu konudan şikayetlerini bir metin ile paylaşınca, zaten yazılmaya aday bu yazı tetiklendi. 40 yılı aşkın saha deneyimi olan meslektaşımız, hermetik tipin mucize gibi sunulmasından rahatsızdı. Genleşme tanklı modellerin sessiz sedasız gözden düşmesine bizim gibi o da anlam veremiyordu. Biz de iki yıl önce işletmeye aldığımız üç adet -1600 kVA- hermetik tipin, minimal düzeyde bile olsa neden yağ sızdırdığını düşünüyorduk. Genleşme tanklı yapmamış olmak hata mıydı? Bekdikhan, müellifi olduğu bir işte, EDAŞ'a kabul ettirmek için dil döktüğü genleşme tanklıyı, "temin zorluğu" vs. sebeplerle sahada hermetike döndüren yükleniciye şaşkındı. 

Yağlı Tipte Hermetik Tek Alternatif mi?

Dağıtım şirketleri (DŞ) kendi işlettikleri transformatörlerde hermetik tipi yeğliyorlar. DŞ ilintili siparişler, üreticiyi ürün gamında sadeleştirmeye itmemeli. Genleşme tanklı kullanmak yazılı olmasa da pratik bir zorlama haline gelmiş olabilir. Bunda başkentteki bürokrat sayın meslektaşların ve dağıtım şirketlerinin rolü büyük. 

Genç bir meslektaşa sorsak, “genleşme tanklı kullansam bunun geçici kabulünde sorun çıkar” diyecektir. Evet işletmeye alım sonrası, kısa ya da uzun vadede dağıtım şirketine devir yapılacaksa, dağıtım şirketi “TR altından(!) yapılmış olacaktır” dese buna uymak zorundasınız. O şirketler kendi iç işleyişlerinde “bakımsız” modeli doğru bulmuş olabilir ama sizin kendi tesisinizde, dökme reçineli tip TR kullanma seçiminiz nasıl kimseyi ilgilendirmez ise genleşmeli modele de itiraz edilemez. 

Neden hermetik defacto tek seçenek oldu? Dağıtım şirketinden bağlantı görüşü istediğinizde verilen matbu belgedeki kapalı ifadeler, kısmen buna sebep olmakta. Şu şartlar gerçek bir bağlantı görüşünden alıntılanmıştır.

Özel Şartlar: Tesis edeceğiniz MBK içindeki transformatör hermetik tipte ve plug-in olacaktır (21. maddeden direk tipi transformatör tesis edilmesi halinde hermetik tip olacaktır). 

Meslektaşlar bilirler, meşhur(!) 21. madde, hızla enerji ve şebeke tesisi gereken yerlerde paranın, enerjiye muhtaç olan tarafça baştan harcanıp sonradan mahsuplaşmayı içeren bir çözümdür. Yukarıdaki alıntıda ne dendiği meçhuldür. Bunu okuyan meslektaş risk alıp genleşme tanklı sipariş açamaz [1].

Burada tekrar vurgulamak gerekir, kendi tesisleriniz için projede, gazlı, hava yalıtımlı, kesicili, sigortalı hücre; hermetik, atmosferik transformatör; AG tarafta MCCB, ACB veya NH, ne kullanılacağı müellifin kararıdır. TEDAŞ veya dağıtım şirketleri hermetik transformatör şartı dayatamaz. 

Diğer yanda üreticiler tarafından olayın nasıl göründüğünü, genleşmeli tipten kaçışın bilmediğimiz sebeplerini öğrenecek olursak buradan paylaşırız.

Çalışma Şekilleri? Dezavantaj Var mı?

Atmosferik model desek çok da yanlış olmayacak olan genleşmelilerde, transformatör nefes alır-verir, bunun sebebi sıcaklıkla hacmi bariz biçimde değişen yalıtkan yağın, ana tank ve üst depo arasındaki hareketidir. Hermetik tipin avantajı olarak görünen detay, neme maruz kalmayış, yağ seviyesinin takip edilmesine gerek olmaması ve kurutucu bakımından vazgeçmektir. Genleşmelide dielektrik seviyenin düşme endişesi yaşanmasın diye alınan nefes (hava), bir kurutucudan geçirilerek tanka girer. 

Tekel haline gelen hermetiğin (hermetically sealed) sahada dezavantajları olabilir mi? “Sevgili hermetik” bazen neden mutsuz ediyor? 

Hermetikte tank, “dalga duvar” (corrugated wall) denen bir yöntemle, toplam hacmi değişken olacak tarzda üretilir[2]. Tank tamamen sızdırmazdır, hacim değişimlerini, gövdeden dışarı çıkık, içine yağ dolan odacıklar sönümler. Görsel örneklerle dalga duvardan bahsederek az bilinen yapıyı tanıtmak faydalı olacaktır. Üretim, sac bobinlerin aşağıdaki gibi kıvrılarak boşluklu yapıya kavuşması ve kaynaklanması ile yapılır. 

Final ürün alttaki gibi olmaktadır. Her dilimin orta kısmında bir ya da daha fazla boşluksuz, çökertilmiş (emboss) bölüm bulunabilir. Bu kısımlar hem saca mukavemet vermek hem de sacın içe-dışa hareketlerine kılavuzluk etmek için yapılır. Alt görselde emboss kısmın genişliği EW ile işaretlenmiştir. Sayfa sonundaki görselde ise dilimlerin kazana eklenmiş hali görülmektedir.  

Açıktır ki iç basınç görece daha yüksektir ve contalarda zorlanma oluşur. Deneyimlerimiz göstermektedir ki bazı markaların bazı serilerinde 3-5 yıl içerisinde contalardan sızıntı başlayabilmektedir. Daha nadir de olsa üretimdeki kaynak hataları sızıntı sebebi olabilir. Bekdikhan Hocamız conta kalitesinden başka metal sac kalitesini de tartışmaya açarak, genleşen duvar sacının, büzüşme ile eski formuna dönemediğini bunun da tankın üstünde yağsız bölge oluşturduğunu, durumun izolatör içinde veya komütatörde arızaya kadar gidebildiğini öne sürmektedir. Hermetik tip koruma rölesi de gayri faal ise hasar, kesinti ve üretim kaybı kaçınılmaz olacaktır.  

Söz Verilenler – Sahada Yaşananlar

Hermetik modellerin öne çıkarılan avantajları şunlardır; Daha uzun ömür, daha az bakım, güvenilirlik, çevreye saygı, düşük maliyet. Yukarıda değinilen sorunlar yaşanıyorsa, yağ sızıp damlıyorsa, edinim maliyeti dışında bütün artılar boşa düşer. Üreticiler, bu tiplerin basınç dengesinin sahada ayarlanamayacağını, sızdırmazlığı bozulan ürünün fabrikaya dönmesi gerekeceğini söyler. Yedek transformatörü olmayan bir işletme için bu kâbus olur.

Sahada, yağ tretmanı[3] yapılmış veya tretmana dahi gerek duyulmamış, 40 yaşında transformatörleri çalışır halde sık sık gördüğümüze göre emektar genleşme tanklınıza gidip sarılmamak işten bile değil öyle değil mi?

Genleşmelide Bakım Zor mu?

Genleşme tanklı transformatörünüzü ayda birkaç kez kontrol eden bir mühendis sorumlunuz varsa, yağ seviyesi, sızıntı, sıcaklık, kurutucu, ark vs. kontrolleri zaten yapılır. Kendi personelinizin de haftada bir gözle kontrol yapması yerinde olur. Kurutucu[4] faal olduğu sürece yağın dielektrik seviyesi düşmez, yine de -her sene olmasa da- içiniz rahat olsun diye yağ numunesi alınarak delinme testine gönderebilirsiniz (numune alınması özel bir işlemdir, hatalı numune düşük sonuç verebilir). Hermetik de seviye ve sıcaklık rölesini meslektaşlar rutin kontrol etmektedir. “Bakımsızlık” iddiası bu gözle bakıldığında tartışmalıdır. Hiçbir transformatör kilitli kapılar ardına atılıp unutulamaz.

Sonsöz 

Hermetik için iddia edilen avantajların sahada tam tersine dönebildiği, transformatörün sökülüp fabrikaya gönderilmesine kadar varan durumların yaşanabileceği inkâr edilemez. Tasarımdan conta, sac, işçilik kalitesine değin uzanan aşamalar, sonucu mutlaka etkiler. Soruna çok az rastlanan veya hiç rastlanmayan markalar vardır. 

Genleşme tanklı modellerin kolayca terk edilmesi mühendislik açısından tartışmalıdır. Kötü örnekler, genleşme tanklı emektardan neden kolay vazgeçtiğimizi sorgulamayı gerektirmiştir. 

---

[1] Buna benzer biçimde meslektaşlar her tesiste “sıfır km” ürün kullanmanın şart olduğunu düşünmektedir. “Ben dev firmayım neden A şehrinde boşa çıkan transformatörümü götürüp B’ye kurmayayım?” Enerji verimliliği gereklilikleri dışında sağlam ürün neden hurda olsun ki? Bu konuda baskı unsuru olmuş olacak ki bir duyuru ile şartlar esnetilmişti ama uygulamada, kabulde zorluk çıkıyor mu bilmek güç. 

[2] Hermetik (tam kapalı) transformatörlerde, dalga duvarlıdan (dilimli kazanlı) başka, azot takviyeli ve kauçuk diyaframlı olarak toplam üç üretim yöntemi vardır.

[3] Tretman, transformatör yağının sahada işlemden geçirilip yeniden yerine doldurulmasıdır, yağın delinme gerilimi kritik seviyeye düştüğünde yapılır.

[4] Kurutucu, nemi alındıktan sonra tekrar kullanılabilen bir maddedendir (silika).