Termik Manyetik Şalter Denince Ne Anlıyoruz, Ne Anlamalıyız?

Terminoloji Yanılgıları: TMŞ Nedir? 

Mısır'da bir şantiyede çalışma "fırsatı" bulanlar iyi bileceklerdir. İş güvenlik(!) standartları en az piramitler kadar yüksektir. Yandaki görselde bir şantiyede çalışan işçilerin matkaplarını, harç mikserlerini, kesme taşlarını vb. bağladıkları elektrik kat panosu(!) görülebilir. Bir tahtaya tutturulmuş paslı iki çiviye kendi "seyyar" iletkenlerinizi sarıp güvenle(!) işinize başlarsınız. 

Türkiye'de elektrik tesisat kalitesi, neyse ki Avrupa'nın rehberliğinde sürekli gelişmektedir. TSE'nin, eleştirilecek çok yönü olsa da tercüme standartlarla sektöre kalite getirdiği söylenebilir. Ama piyasada bazı kalıplaşmış eksik yada hatalı "jargon" kök saldığı derinlerden sökülemiyor. "Gecikmeli sigorta", "W-otomat", "TMŞ" terimleri bunlardandır. 

 

İhtiyacınızı, terim olarak doğru, orijinal ismi ile satıcıdan isterseniz, yüzünüze garip garip bakılabilir. Mesela "evime, B 16 A, 6 kA minyatür devre kesici (MCB)" alacağım derseniz bir tereddüt ve yandaki arkadaşa da danışma sonrası teklif edilecek ürün, büyük ihtimalle "ekonomik" 3 kA, C 16 A "W-otomat" olur. B tipi stok tutmak nedense işlerine gelmez. Önerilen herkes C'yi alır gider. Evlerde B tipi şartı varmış ne gam!

Sigorta - Mini Devre Kesici - Kompakt Şalter

Siemens, Schneider, ABB gibi dünya devlerinin Türkiye'de fiyat listelerinde MCB, "anahtarlı otomatik sigorta" diye geçer oysa "mini devre kesici" (MDK diyelim) daha kısa ve daha doğru bir isimdir. Sigorta* dünyada, İngilizce fuse olarak geçer ve kullan-at bir üründür. Sigorta kelimesini MCB için kullanmak tartışmalıdır. Türk elektrik ustası sigortadan nefret eder, MDK'ya bayılır. Elektrik piyasası eriyen telli sigortayı "tu kaka" ilan edip öyle derine gömmüştür ki sanki "otomatik sigorta" çıkalı gerçek sigorta piyasadan tamamen kalkmıştır. Eski(!) teknolojidir. Nice büyük toptancılar kartuş sigortayı stok bile tutmaz. Fırsatını bulan elektrik pano imalatçısı, kompanzasyon panosundaki NH'ı, otomata yada "TMŞ" ye döndürüverir.

 

Sigortanın kullan-at oluşu sinir bozucudur ama MDK da inanılanın aksine sonsuz ömürlü bir ürün değildir. Kısa devreye maruz kalan MDK, kesme yeteneğinden kaybeder. Kontak direnci artabilir, daha fazla ısınır, iki ya da daha fazla kısa devreden sonrakinde  açamayıp yapışabilir. 6 kA B/C tipi bir MDK'nın 3-5 büyük kısa devreyi açması sonrasında değiştirilmesi önerilir. MDK'nın üzerinde bir "görev sayacı" (km saati) olmadığına göre elinizdeki ürünün kalan yeteneğini kestirmeniz imkansızdır. 

 

Türk elektrik piyasası, kompakt devre kesiciyi (MCCB) "TMŞ" olarak bilir. Termik manyetik şalterin baş harflerini al, 100-125 A üzerinde, projede her lazım olan yere yaz. En niteliklidir diyeceğiniz proje firmalarının bile çizimlerinde TMŞ ibaresini görmek hakikaten acıdır. Kısa devre hesabının sonucuna göre devre kesicilerin boyutlandırılıp, tip seçiminin (ACB- MCCB- MDK/B-C-D) yapılmış projeye rastlamak çok enderdir. O işler panocunun(!) işidir, onun insafına(!) kalmıştır.

Literatürde Devre Kesiciler 

İngilizce literatürde devre kesiciler "circuit breaker" olarak bilinir, toprak hatasına karşı koruma yapabilenleri ayrı tutarsak, devre kesicinin yeteneği, termal etki ve manyetik etkiden gelir. Çoğunlukla iki yetenek aynı gövdede birleştirilip kullanılırken tek tip kullanımı da vardır (örneğin sadece manyetik etki ile yangın pompası sürmek).  

Yapılan temel hata şudur ki: termik manyetik koruma yapma yeteneği sadece "TMŞ" ile kastedilen kompakt şaltere has değildir. 2 A minyatür olan da; 4000 A açık tip olan da akımın termik ve manyetik etkilerini kullanarak devreyi açar. TMŞ ana kümesi sigorta hariç hepsini kapsar.

Termik-manyetik tanımı, devre kesicinin iki farklı fiziksel etkiyi kullanarak, yayla kurulmuş bir açtırma tertibatını tetiklemesi ve devreyi açtırmasından gelir. Elektronik olmayan, geleneksel devre kesicinin içinde, -kontrol altında tutulmak istenen- akım iki farklı ortamdan seri olarak geçirilir. Bu ortamlardan biri, açma kararını geçen akımın ısıl etkisi ile  fiziksel olarak; diğeri geçen akımın manyetik etkisi ile (entegre edilmiş bir bobinle) yine fizikesel olarak verir. Manyetik açma kararı, geçmesine müsaade edilen akımın 2 (A tipi) ila 20 (D tipi) katı kadar büyük bir akımın geçmesi ile ani olarak üretilirken, termik açma kararı daha düşük akımların (mesela akımın 1,3 katı) daha uzun süre (dakika mertebesi) geçmesi ile üretilir. Yani manyetik açma kararı daha "ani" olurken termik açma kararı "gecikmelidir". Modern, elektronik açtırma üniteli devre kesicilerde ise tüm kararlar elektronik olarak verilir, termik akım eşiği, açma gecikmesi, manyetik açma katsayısı vb. parametreler LSI tipi elektronik ünitelerde elle ayarlanabilir. LSIG tip elektronik ünitelerde ise G harfi toprak hata korumasının da sunulduğunu gösterir.  

Aşağıda minyatür devre kesiciler (MCB) için akım zaman açma eğrisi verilmiştir (kaynak: ABB) Eğrinin alt kısmındaki manyetik açma bölgesinde B-C-D tiplerinin farkına ve ani tepkisine; en sol üstte termik açma bölgesinde, nominal akımın 1,13 katı akım varken (Inx1,13) bir saat bile geçse açma olmayacağına dikkat edilmelidir (alternatif akım AC). Inx1,5 iken açma 20 saniyede; Inx2 iken 6 saniyededir.

ACB ve MCCB, Motor, Çekmece Seçenekleri

Finalde diğer türlere ve kullanımına biraz değinelim, fırsat olursa başka bir yazıda derine ineriz. Bugün çoğunlukla ‘termik manyetik şalter’ diye anılan cihaz aslında MCCB’dir. ACB (air circuit breaker); MCCB (moulded case CB); MCB (miniature CB), bunların hepsinde termik manyetik yetenek vardır. İlk ikisinin, ekstra yeteneklerle donanmış elektronik olanları da vardır. ACB 'ler genelde 1000 A üzerinde yaygındır. İçine motor ve ilave ekipman (bobin) takarak kullanması pratiktir. ACB'lerin bir avantajı da "çekmece" denen bir karkas ile kullandığınızda size, bozulan şalteri 2-3 dakikada değiştirme fırsatı verir. Özellikle kesintiye tahammülü olmayan endüstriyel işletmeler için operasyonel avantaj sağlar. 

TMŞ terimi, maalesef Kapıkule'den çıktığınızda karşılığı olmayan, hatalı yerleşmiş bir alışkanlıktır.” Sahada karşılaştığınız, bu yazıyı destekleyen ya da başka bakış açıları sunan görüşlerinizi, lütfen aşağıda yorumlara yazmaktan çekinmeyin. Yorumlar, yayımlanmadan önce kontrol edilmektedir.

 

* Sigortanın doğuşuna değinilen yazımız için tıklayınız.